Over wilde planten

69. Klimop: een beetje vreemd

Planten bloeien in het voorjaar, een enkele bloem wacht tot het echt zomer is maar daarna is de bloeiperiode in ons land voorbij. Wat er in de herfst nog aan bloemen staat zijn de resten van de zomer en een paar laatbloeiers in de tuin zoals de chrysanten. De echte inheemse planten staan dan met vruchten, zaden en bessen of zijn zelfs al weer helemaal verdwenen. Als je de mensen zou vragen welke inheemse planten in de herfst bloeien denk ik dat de herfsttijloos het meest genoemd zou worden. Dit is inderdaad een schitterende bloem, maar in het wild in Nederland zo zeldzaam dat waarschijnlijk weinigen hem daar ooit gezien hebben. Maar onze echte inheemse herfstbloeier is helemaal niet zeldzaam: de klimop.

69.klimop bloei (67K)

De bloei van klimop in september/oktober trekt veel vliegen en bijen

Klimop bloeit vanaf september

De klimop (Hedera helix) is een echt inheemse plant. Zeer kort na het einde van de laatste ijstijd was de klimop al weer in ons land. Dat gebeurde zo'n 9000 geleden en de klimop hoorde daarmee niet tot de eerste van de huidige planten, die zich hier vestigden, maar zat toch in de tweede 'lichting' samen met de iep en de zomereik. Jeneverbes, berk en hazelaar waren wat eerder. Veel echt inheems wintergroen loofhout hebben we hier niet maar klimop hoort er echt bij samen met hulst en maretak. Hulst en maretak bloeien keurig in het voorjaar zoals het hoort, maar de klimop wacht dus tot de herfst en bloeit van september tot december. Klimop bloeit met een bolletje bestaande uit geelgroene bloemetjes die veel nectar hebben en waar de insecten in dit koude jaargetijde dan ook graag komen. De blauwzwarte bessen zijn pas rijp in het voorjaar.

Waarom die uitzonderlijke bloeiperiode? Ik zou het niet weten. Nu hoeft er natuurlijk niet voor alles een verklaring te zijn, maar vaak lees je wel waarom iets in ieder geval logisch is. Bosanemonen, zegt men, bloeien in het voorjaar voordat de bomen in blad komen want dan vangen ze veel licht. Maar allerlei andere bosplanten bloeien veel later en vangen dan blijkbaar toch ook nog genoeg licht. Het is dus geen verklaring, maar er zit wel wat in. Maar in mijn boeken waagt niemand zich aan een verklaring voor de late bloei van de klimop.

Voor een hele boel insecten is de late bloei wel een uitkomst. Klimop levert nectar en stuifmeel in een periode waarin er verder weinig leveranciers zijn. Ik ben wel eens in september-oktober langs een bloeiende klimop gelopen die werkelijk zoemde van de bijen en vliegen. Voor de vogels heeft de klimop in de winter blauwzwarte bessen in de aanbieding, maar die schijnen minder populair te zijn. In het voorjaar hangen er vaak nog flinke aantallen.

69.klimop bessen (66K)

Bessen van de klimop in maart, onaangeroerd door de vogels

Klimop heeft veel geheimen

Klimop heeft veel geheimen of misschien beter: klimop doet sommige dingen anders, maar de mensen hebben er om onduidelijke redenen weinig belangstelling voor. Die late bloei is er een voorbeeld van, maar er zijn er meer.

Voor planten zijn er een paar mogelijkheden om (letterlijk) hogerop te komen. De meest gebruikte is natuurlijk een stengel of stam vormen en dan maar proberen om sneller te groeien dan de buren. De tweede methode gebruiken de klimplanten. Deze slingeren zichzelf om een grote plant, zoals de kamperfoelie, of ze hebben speciale takjes die ze ergens omheen slaan zoals bij de bosrank. Zo werken ze zich naar boven. De maretak is waarschijnlijk de slimste want die begint gewoon boven in een boom. De klimop is natuurlijk ook een klimplant maar die heeft toch zijn eigen methode bedacht: hechtwortels. Dit zijn vrij kleine groeisels aan de stam en de takken van de klimop waarmee deze zich kan vast houden aan een boom of een muur. De klimop kan zeer veel van deze hechtwortels vormen en een oude klimop verwijderen is dan ook geen kleinigheid. Probeer maar eens één hechtwortel los te trekken. Het is verbazingwekkend hoe vast die aan de muur zit. Toen ik in 1996 de eerste versie van dit stuk schreef, kon ik nergens iets vinden over het mechanisme waarmee de klimop zich aan een muur hecht. Maar in 2010 is er een wetenschappelijke publicatie verschenen (van Lijin Xia et al.) waarin wordt uitgelegd dat de plant hele kleine deeltjes (nanodeeltjes) maakt die hechting verzorgen. Daarmee is het probleem nog niet opgelost, maar weten we in ieder geval waar we de oplossing moeten zoeken.

69.klimop hechtwortels (91K) De klimop neemt geen voedsel op met de hechtwortels wat de maretak wel doet en doordat de klimop zichzelf niet rond de stam slingert is het ook geen 'boomwurger' zoals de kamperfoelie. Bomen schijnen dan ook weinig last te hebben van begroeiing met klimop en de zomereik schijnt zelfs beter te groeien met klimop. Maar er is veel discussie geweest of klimop toch niet bestreden moet worden in de bosbouw.

Of klimop wel of niet schadelijk is voor muren is ook al onderwerp van discussie. Sommigen zeggen dat de plant de stenen of in ieder geval de voegen aantast, maar anderen beweren dat klimop juist beschermt tegen verwering. En volgens mij zouden zelfs beide waar kunnen zijn, maar ook beide onwaar. Kortom ze sluiten elkaar niet uit, maar wat dan het eindresultaat is weet ik ook niet.

Iemand in het dorp waar ik in Limburg woonde, maakte op geheel eigen wijze gebruik van de klimop tegen zijn huis. De buitenmuren waren niet in geweldige conditie en daardoor was de klimop naar binnen gegroeid. Hij ging er blijkbaar vanuit dat de klimop zijn huis steunde en leidde de takken keurig langs de binnenmuren om de plant te helpen zijn woonkamer te versieren.

Klimop en klimaf

De naam 'klimop' is duidelijk voor een klimplant en 'klimaf' is natuurlijk een flauw grapje van mij. Maar niet helemaal onzinnig want precies dezelfde klimop die zich zo stevig aan de muur vast klemt kan soms helemaal niet klimmen! Het is zelfs heel eenvoudig om van de 'klimop' een 'klimaf' te maken. Als de klimop een flinke hoogte bereikt heeft tegen een muur of tegen een boom, gaat zij bloeien. Als de klimop niet voldoende hoogte kan krijgen bloeit de plant niet ongeacht de ouderdom. Klimop heeft blijkbaar een ingebouwde hoogtemeter. Maar als de plant bloeit doet ze dat op speciale stengels zonder hechtwortels. Vaak hebben deze bloeitakken ook afwijkende bladeren die niet de bekende vijf-vinger-vorm hebben maar gewoon spits zijn. De stengels zonder hechtwortels hangen uiteraard en komen daarmee meestal wat buiten de eigenlijke boom zodat de bloemen beter bereikbaar zijn voor bestuivende insecten.

Tot zover klinkt het logisch. Maar als je een dergelijke bloeitak plukt en weer stekt door deze in de grond te steken, ontstaat er een klimop plant die geen hechtwortels vormt en die dus niet klimt. De klimop is een bodembedekker geworden, een 'klimaf'! De plant kan niet omhoog en bloeit dus ook niet maar vormt wel heel gemakkelijk jonge planten door op de knopen in de stengels nieuwe wortels te vormen. Waar is het klimvermogen van de klimop gebleven?

Klimop hars 69.klimop hars (124K)

De oranje-bruine brokjes hars van de klimop

Tijdens een wandeling in februari kwam ik langs een rij bomen die naast het pad stonden. Een aantal van die bomen was stevig begroeid met klimop. Niets bijzonders, maar bij één boom zaten op de stam van de klimop een aantal oranje-bruine groeisels van 1 tot ongeveer 5 cm doorsnee. Ze zaten van vlak boven de grond tot op een hoogte van ongeveer 1,5 m. Mijn eerste gedachte was dat het zwammetjes waren, maar toen ik een stukje afbrak bleek dat het geen structuur had en sterk naar hars rook. Hars dus, mogelijk bloedende wonden want zoals gezegd de boom stond naast het pad waar ook tractors hadden gereden.

Het was de eerste keer dat ik hars zag bij klimop dus thuis zoeken op internet. Na heel lang zoeken één foto en nog veel later één tekst in het Engels in een chemie boek uit 1807! Ik heb de originele tekst gekopieerd: er staat een beschrijving van de kleur en dat de hars van klimop lekker ruikt. Harsvorming door de klimop zou vooral in warme landen voorkomen. En verder was er weinig over bekend, zegt het boek. En dat laatste geldt in ieder geval ook nog in 2015.

69.Hedera hars - Aikin Rochemont 1807 (104K)

Tekst uit het boek 'A Dictionary of Chemistry and Mineralogy' door Arthur Aikin en Charles Rochemont Aikin (1807)

Weinig verhalen rond de klimop

Rond planten met een afwijkende vorm of een afwijkende gedrag zijn in de loop der eeuwen meestal veel verhalen en legenden ontstaan. Wintergroene bomen zijn in de winter altijd populair als symbool van het feit dat het leven toch door gaat ondanks dat alles er zo doods uit ziet. Denk maar aan de kerstboom, de maretak of mistletoe en de hulst. Ook de wintergroene en zelfs bijna winterbloeiende klimop heeft die symbolische betekenis van 'eeuwig levend', 'trouw' en dergelijke maar toch zie je klimop nooit bij de kerstboom.

In Engeland is het woord voor klimop 'ivy' en dat is tevens een niet ongebruikelijke meisjesnaam. De oude Nederlandse vorm is 'ifte' en schijnt alleen nog in dialecten voor te komen, de Duitse vorm is 'der Efeu' en dat is de standaard naam voor klimop. Die namen zijn duidelijk heel oud, zo oud zelfs dat niet bekend is wat ze inhoudelijk betekenen.

In Amerika is de meisjesnaam Ivy waarschijnlijk minder populair, want daar hebben ze de boom 'poison ivy' (Rhus radicans), letterlijk giftige klimop. Deze plant is niet verwant aan klimop en lijkt er ook niet op, maar waarom dan die naam? Het giftige is wel duidelijk want veel mensen krijgen er ernstige huiduitslag van. In Nederland heet deze plant gifsumak en is ooit aangeplant aan een dijk in Friesland! Ze schijnen er nu niet meer blij mee te zijn.

Maar klimop is als symbool misschien wel meer bekend doordat de klassieke goden van de wijn, Dionysos en Bacchus, zich er mee versierden. Waarom? Het enige wat ik kan bedenken, is dat de vorm van klimopbladeren lijkt op het blad van de wijnstok. En tegen de tijd dat de wijn in het najaar op dronk was, waren er geen blaadjes meer aan de wijnstok en wel aan de klimop!

Er wordt weinig geneeskrachtige werking toegeschreven aan klimop en terecht want zeker de bessen zijn behoorlijk giftig. Heksen en tovenaars gebruikten geen klimop en er bestaan geen christelijke legenden over de klimop. Heel vreemd, je zou toch zeggen dat de plant gek genoeg doet om wat aandacht te trekken.

Jan van Dingenen - 1996, aangevuld 2015.

Bronnen

Het genoemde boek is gratis toegangkelijk op internet via Google. De volledige titel is "A dictionary of chemistry and mineralogy: with an account of the processes employed in many of the most important chemical manufactures to which are added a description of chemical apparatus, and various useful tables of weights and measures, chemical instruments, etc. etc." Arthur Aikin and Charles Rochemont Aikin. Printed for John and Arthur Arch, Cornhill; and William Phillips, 1807