Wij hebben al vele jaren een Ficus benjamini in huis. Iedereen kent waarschijnlijk deze boomachtige kamerplant wel. Het is een heel gemakkelijke en decoratieve plant in huis die dan ook al tientallen jaren in de mode is. Iedere bloemist heeft een of meer soorten ficus in huis en daar is altijd de Ficus benjamini bij. Tegenwoordig wordt de plant vaak op een stammetje aangeboden en vaak worden dan drie of vier van deze stammetjes samengevlochten om het geheel wat decoratiever te maken.

Ficus soorten

De Ficus benjamini wordt ook met bonte bladeren gekweekt maar die heb ik nooit lang in leven kunnen houden. Waarschijnlijk zijn ze eigenlijk ziek, dat komt meer voor bij een bonte variant van een plant. De bloemist heeft vaak nog meer soorten. De bekendste is de rubberplant, de Ficus elastica, die in de tropische landen inderdaad op de rubberplantages staat en de grondstof voor onze autobanden levert ofschoon de Braziliaanse rubberboom (Hevea brasiliensis) tegenwoordig veel belangtijker is. De rubberplant ziet er heel anders uit dan de Ficus benjamini en dat geldt ook voor nog een paar andere soorten die we als kamerplant kennen. De Ficus lyrata wordt ook wel tabaksplant genoemd maar heeft niets met tabak te maken. Deze plant heeft enorm grote, een beetje hartvormige bladeren. De Ficus repens is klein en kruipend en de Ficus deltoidea is weer wat groter en krijgt als enige, dacht ik, bessen.

Alle genoemde ficus soorten komen, voor zover ik weet, oorspronkelijk uit de tropen. Uit de grote variatie die wij hier als kamerplanten kennen, mag je wel afleiden dat het een uitgebreide familie is, Wikipedia noemt 750 soorten.

Onder de waringin boom in Indonesië

In de familie zitten bovendien een aantal soorten die uiterst nuttig zijn. De rubberboom is al genoemd, hij doet zijn werk zo goed dat de meeste rubber die wij kennen nog echte natuurrubber is! DSM is wel een van de grootste producenten van kunstmatige rubber maar die wordt alleen voor speciale soorten gebruikt. Onze Ficus benjamini heet in Indonesië waringin en heeft daar de functie die bij ons de linde vroeger had en in Engeland de kastanje. Deze bomen staan met een breed uitgegroeide kroon op het plein en de mensen komen daar samen om over van alles en nog wat te praten. Van veel sprookjes en oude verhalen wordt hier gezegd dat ze onder de lindeboom werden verteld en in de tropen dus onder de waringin.

De vijg

Dichter bij huis kennen we de ficus ook. Een soort bereikt zelfs hier de noordelijke grens van het gebied waarin hij gekweekt kan worden: de vijg of Ficus carica. Deze vijg groeit in Zuid Frankrijk van nature en wordt nog zuidelijker vrij veel gekweekt. Hier zien wij vooral de gedroogde vijgen uit Spanje en Noord-Afrika, in Nederland schijnen ze nooit rijp te worden. De verse vijgen zijn hier in de late zomer te krijgen bij de goede groentewinkels. Verse vijgen zijn blauwige vruchten met een peervorm. De schil is niet vies maar de binnenkant is werkelijk heerlijk van smaak. Het lijken allemaal zachte pitjes met een zachte, frisse smaak, heel anders dan de gedroogde vijgen. Helaas is de vrucht erg kwetsbaar en wordt hij gauw overrijp en een beetje melig.

Al het bovenstaande heb ik natuurlijk gewoon uit de boeken, maar het ging eigenlijk om de aanleiding om dat allemaal op te zoeken. Onze Ficus benjamini heeft al in vier van onze huizen gestaan en hij moet ondertussen de respectabele leeftijd van zo'n 25 jaar hebben. Voor de boom in het wild zal dat wel niet erg oud zijn, maar kamerplanten halen dit maar zelden. Een paar jaar geleden verschenen er plotseling kleine groene besjes aan mijn ficus. Eerst dacht ik dat het bloemknopjes waren, maar ze verkleurden naar rood en werden daarna bruin. Er zaten zaadjes in en het waren dus geen bloemknopjes. Mijn normale zitplek in huis om de krant te lezen is naast deze ficus en ik vond het wel vreemd dat ik geen spoor van een bloemetje had gezien. Sommige planten hebben wel erg kleine bloempjes, maar toch. Een jaar later had de ficus weer besjes, veel meer dit keer maar weer had ik niets gezien van de bloei. Dit gaat nu al vier jaar zo en dit jaar ben ik dus in de boeken gedoken. De boeken over kamerplanten melden niets over besjes bij de ficus tot ik eens bij de vijg ging kijken.

Het groene besje van mijn ficus is een klein vijgje en het groene knopje is eerst de bloem en daarna de vrucht! Het blijkt dat de echte bloemen van de vijg en van de andere ficus soorten, binnen in het bolletje zitten en er ook niet uitkomen. Ze zijn natuurlijk heel erg klein en er zitten ook nog mannelijke en vrouwelijke bloemetjes in. Kruisbestuiving is blijkbaar nodig want geen enkel zaadje wilde bij mij kiemen.

Hoe vijgen het doen

Volgens de boeken moet een klein wespje (familie bronswespen of Chalcidoidea) voor de bestuiving zorgen. De meeste ficus soorten hebben een "eigen" wespje, lastig misschien maar de bronswespenfamilie telt 22.000 soorten dus keus genoeg! Het beestje moet door een minuscuul gaatje op de top van de vrucht naar binnen kruipen en de bloemetjes bevruchten. Als dank legt het beestje daar dan zijn eitjes en een deel van de zaadjes zullen dan eigenlijk galletjes zijn van de bestuiver. Bij mijn ficus groeit het besje niet uit en wordt nog geen centimeter in doorsnede, bij de vijg wordt de vrucht zo groot als een kleine peer. Mijn ficus heeft dus "inwendige" bloemen, ik kan me niet herinneren dat ik dat als eens eerder tegengekomen ben.

De samenwerking van wespje en vijg blijkt zelfs nog ingewikkelder te zijn. Het is niet bij alle ficus soorten zo, maar bij onze vijg met de blauwe vruchten komen twee soorten planten voor: de een is hermafrodiet met mannelijke en vrouwelijke bloemen in ieder vrucht en de andere heeft alleen vrouwelijke bloemen. De wespjes komen in beide soorten. In de hermafrodiet worden de vrouwelijke bloemen bevrucht en de wesp legt zijn eitjes op de vruchtbeginselen en daaruit komen nieuwe wespjes. De vruchten van de boom die hermafrodiet is, zijn voor ons niet eetbaar. De boom met vrouwelijke vruchten moet wachten tot er weer wespjes zijn die in de hermafrodiet zijn verwekt, want die hebben bij de geboorte al stuifmeel bij zich. De bloemen in de puur vrouwelijke vruchten zijn zo gebouwd dat de wesp er geen eitjes in kan leggen, dus in de heerlijke blauwe vijgen die wij eten is wel een klein wespje gestorven maar er zitten geen kleine wespjes in. Het gevolg van deze zeer originele voortplantingscyclus is dat er steeds één cyclus bevruchting van de hermafrodiet vooraf moet gaan voordat de vrouwelijke plant kan beginnen. Onder goede omstandigheden zijn er dan ook drie cycli van de hermafrodiet en alleen tijdens de laatste twee wordt ook voor onze eetbare vijgen gezorgd.

Rijpe vijgen

Voor de plantenliefhebbers: er bestaat een plant die Clusia heet en die geen familie van de ficus is, maar die sprekend op de Ficus elastica lijkt. Deze Clusia heeft "normale" witte, wasachtige bloemen.

Jan van Dingenen - 1993, aangevuld 2011