De wijngaardslak (Helix pomatia) is de grootste slak in Zuid-Limburg. Men zegt dat de Romeinen deze slak naar deze gebieden hebben gebracht om ze te laten verwilderen. De bedoeling was uiteraard om ze uiteindelijk op te eten. De meest bekende eigenschappen van de wijngaardslak zijn daarmee genoemd: het is onze grootste slak en je kunt ze eten. Maar natuurlijk valt er veel meer over te vertellen.

Een wijngaardslak in zijn biotoop

Het mysterie van de slakken

Zoals meestal was er een directe aanleiding om me te verdiepen in een bepaald dier of plant. Deze keer was die aanleiding het vinden van lege slakkenhuizen van de wijngaardslak op een hoogte van één tot drie meter tegen een paar bomen in een nat stukje bos. De slakkenhuizen zaten vast aan de bomen met iets wat op verdroogd slijm leek en de huisjes waren helemaal leeg. Wat zoekt een slak op die hoogte in een boom waar geen zijtakken zijn en geen beschutting tegen de zon en tegen rovers? Toen schoot me ook te binnen dat ik dit al wel eens eerder ergens had gezien. Opzoeken dus. Een helemaal duidelijk en compleet antwoord heb ik niet kunnen vinden, maar wel veel interessants.

Huisjesslakken en naaktslakken

Slakken zijn weekdieren en oorspronkelijk leefden ze in zee. Daar leven nog steeds veel meer soorten dan op het land. Ook de landslakken hebben nog steeds graag een beetje vochtige omgeving maar anders dan de amfibieën hebben ze geen water nodig voor de voortplanting. Zowel in het water als op het land leven slakken met en zonder huisje. Het huisje is natuurlijk vooral ter bescherming tegen allerlei beesten die slakken lusten, maar toch zijn er slakken die blijkbaar vinden dat ze zonder huisje sneller kunnen lopen dan met een huisje en die dus als naaktslakken door het leven gaan. Overigens hebben veel naaktslakken nog een restant van een huisje. Aan de rechterkant vlak achter de kop zit een soort ‘raampje’ en dat is de ademhalingsopening in het restant van een huisje dat nu grotendeels inwendig ligt. De voornaamste aanpassing om van het water naar het land te kunnen verhuizen is de ademhaling. De meeste dieren in het water hebben kieuwen en op het land zijn longen het meest populair. Landslakken hebben hun eigen variant van de long: een groot aantal fijne adertjes direct onder het huisje die de zuurstof opnemen. Bij de barnsteenslak zijn deze adertjes door het huisje heen te zien als een fijne tekening.

Nieuw leven bij de wijngaardslakken

Zoals bij de meeste dieren begint nieuw leven bij de wijngaardslakken met de paring. Hierbij blijkt dat slakken in ieder geval een probleem grondig hebben opgelost: emancipatie is niet nodig want alle slakken zijn zowel man als vrouw en ze bevruchten elkaar! Slakken zijn dus hermafrodiet.

Bij de wijngaardslakken begint de paring met een uitgebreid liefdesspel dat uren kan duren. De slakken leggen de voetzool tegen elkaar en wiegen zachtjes heen en weer en betasten elkaar met de lippen en de voelhoorns. Het vreemdste van het liefdesspel bij de wijngaardslakken en bij veel andere soorten slakken, is de liefdespijl. Tijdens het liefdesspel wordt een scherpe kalkpijl in het lichaam van de partner gedrukt! Het doel van deze pijl is niet helemaal duidelijk, maar het moet wel belangrijk zijn. De meest waarschijnlijke verklaring is dat met de pijl hormonen in de partner worden gebracht die de ontwikkeling van eitjes moeten stimuleren. De slak is namelijk wel hermafrodiet maar voordat de eitjes rijpen en bevrucht worden, paart de slak een aantal keren. Dus eerst een aantal keren 'mannetje' spelen en dan pas 'vrouwtje'. Misschien toch enig macho gedrag, althans zo lijkt het. Bij de paring zelf wordt een zakje sperma door de uitstulpte penis in de vagina van de partner gebracht. Als deze daar al aan toe is, zal dit samen met het sperma van eerdere paringen gebruikt worden voor de bevruchting en anders wordt het gewoon verteerd.

Wijngaardslakken leggen ca. 50 eieren in een holletje in de grond dat de moeder zelf graaft. Na drie tot vier weken komen er echte kleine slakjes met een huisje uit de eitjes. De huisjes hebben minder windingen dan bij de volwassen slakken maar verder is alles hetzelfde: vervellingen of metamorfoses zoals bij insecten zijn niet nodig.

Parende wijngaardslakken. Rechts is een klein scherp puntje zichtbaar: de liefdespijl?

Overleven in een boze wereld

Het eerste wat de kleine slakjes doen, is in een plant klimmen om te ontsnappen aan de rovers op de grond. Toch haalt waarschijnlijk niet meer dan 5% van de eieren de eerste weken als slak. Als ze dat overleven kunnen de grote wijngaardslakken vijf, zes jaar oud worden en zijn ze na een of twee jaar geslachtsrijp. Kleine slakken soorten zijn na één jaar geslachtrijp en leven meestal niet lang meer na de eerste keer eieren leggen.

Het aantal bedreigingen voor slakken is werkelijk ongelooflijk. Zo ongeveer alles wat leeft, lust slakken. Mensen die geen slakken lusten, zijn echt een uitzondering. Allerlei knaagdieren, egels en spitsmuizen eten slakken en slakkeneieren als ze die tegenkomen, verschillende vogels lusten slakken met als bekendste de lijster die op een steen de huisjes kapot slaat en de inhoud opeet. Hooiwagens (familie van de spinnen) jagen op slakken. Sommige loopkevers lusten slakken en mieren kunnen met een grote groep een slak aanvallen. Huisjesslakken trekken zich dan snel terug in het huisje, maar de naaktslak moet zich verdedigen met veel slijm waar de mieren in vast plakken. Als er te veel mieren zijn redt de slak dat overigens ook niet. Er bestaan zelfs roofslakken die op andere slakken jagen al geloof ik niet dat die in Nederland voorkomen. Jammer, het lijkt me heel apart om een roofslak achter een andere slak te zien ‘rennen’.

Verrassend vond ik dat de glimworm een grote bedreiging kan zijn. In Limburg zal dat wel meevallen want ik heb niet de indruk dat daar veel glimwormen zitten. Maar in zuidelijker gebieden gebeurt dat dus wel. Overigens is niet de volwassen glimworm (degene met het lichtje) de schuldige, want die eet niets. Maar de larve van de glimworm is een vleeseter en op zijn menu staan wormen en slakken. Het huisje is daarbij geen probleem: de larve begint gewoon aan de ingang te eten.

Parasieten

Als je zo het bovenstaande lijstje ziet, verbaas je je er haast over dat er nog slakken zijn. Maar dat noodlot delen ze met muizen. Ook bij muizen heb ik altijd het idee dat ze gegeten worden door alles wat groter is dan zijzelf. En bij slakken is het nog erger, want de insecten die hen belagen zijn zelf niet eens groter dan de slakken, in tegendeel.

De kleinste vijanden van de slakken zijn ook de ingewikkeldste, namelijk de parasieten. Parasieten zijn ééncellige of meercellige dieren die in of op grotere dieren of planten leven. Die hoeven daar niet altijd last van te hebben, maar vaak hebben ze dat natuurlijk wel. Een van de bekendste parasieten waar mensen ook last van hebben is malaria. De malariaparasiet veroorzaakt koorts bij de mens en wordt overgebracht door een mug die bij een patiënt bloed zuigt en daarna weer een ander prikt. In die tussentijd leeft de malariaparasiet in de mug. Men zegt dat de malariaparasiet twee gastheren heeft. Dat is iets wat bij veel parasieten voorkomt: twee of soms zelfs drie gastheren. Vaak is het zelfs zo dat de parasiet in iedere levensfase één zeer bepaalde gastheer nodig heeft.

Er zijn vrij veel parasieten die in een fase van hun leven een slak nodig hebben. De bekendste is weer een tropische ziekte genaamd bilharzia, die veroorzaakt wordt door een klein wormpje in de lever van mensen en andere zoogdieren. Dit wormpje legt eieren die via de darm in water terecht moeten komen. De eieren worden hier larfjes en zoeken een zoetwaterslak om verder in op te groeien. Als ze volwassen zijn komen ze door de huid van de slak naar buiten en zoeken dan in het water een zoogdier dat komt drinken of een boer die in het water rijst plant. De worm kan door de huid naar binnen dringen en zoekt via de bloedsomloop de lever op en het proces kan opnieuw beginnen.

Voor de parasiet is de moeilijkste periode als ze zich van de ene naar de andere gastheer moeten verplaatsen. Vaak hebben ze daar maar een paar dagen voor en dus mislukt dat vaak. Daarom vormen sommige een zogenaamde cyste waarin ze langer kunnen overleven, maar in die cyste kunnen ze zelf niets doen en moeten ze door de volgende gastheer worden opgegeten. Een andere truc is de gastheer dwingen de aandacht te trekken van de volgende gastheer. In de barnsteenslak leeft een wormpje dat als volgende stap naar vogels wil. Daarom nestelt het zich in de voelsprieten van de slak en maak deze dik en fel van kleur. Bovendien bewegen de voelsprieten voortdurend om zo de aandacht te trekken van een vogel die denkt een wurmpje te zien. Weer een andere parasiet leeft in een mier en maakt deze zo ‘gek’ dat deze op de top van een grasspriet gaat zitten. Kant en klaar hapje voor een vogel en dat was de bedoeling.

Dode wijngaardslak op een boom

De dood van de wijngaardslak

Ik denk dat de wijngaardslakken uit het broekbos iets soortgelijks is overkomen. Een parasiet heeft ze waarschijnlijk zo gek gemaakt dat ze zich gingen aanbieden aan de vogels. Normaal zal een slak nooit zo open en bloot op een boomstam gaan zitten, zo zonder dekking en ook nog pal in de zon die ze binnen de kortste keren zal uitdrogen. Wat niet duidelijk is, is waarom de vogels geen gebruik hebben gemaakt van het aanbod. Zijn wijngaardslakken te groot voor lijsters of hebben ze een te hard huisje? Lusten kraaien geen wijngaardslakken of kunnen ze die niet van de stam pikken? Of was het de bedoeling dat ze door eekhoorns gevonden zouden worden? Raadsels genoeg dus rond deze slakken.

Jan van Dingenen - 2002