Over wilde planten

28. Beuken met slaap

De titel van dit artikel heb ik letterlijk overgenomen uit het prijsoverzicht van een houthandel! Beuken met slaap kost €850, gewoon beuken €550. Waar slaat dit op? Een jaar geleden vertelde iemand me dat ze bij een meubelmaker waren geweest, die meubels maakt van beukenhout met slaap: heel bijzonder en heel mooi en het had iets te maken met schimmels. Klopt allemaal: de meubelmaker is Arno van Valburg in Warfstermolen in Friesland en hij maakt heel bijzondere meubels dank zij hout met schimmels. U vindt hem op internet; zie Bronnen.

Hout en schimmels 28.beuken met slaap stoel (62K)

Eigenlijk vond ik het hout met schimmels nog spannender dan de meubels, maar erg veel leverde mijn zoektocht in eerste instantie niet op. Waar de rare naam 'slaap' op slaat bijvoorbeeld, heb ik niet gevonden. 'Slaap' in hout is een effect van schimmels en het resultaat is verkleuring van een deel van het hout tot een lichtere tint en/of een andere kleur (meest blauwachtig of roze) en wat ik het meest spectaculair vind: een grillige tekening van donkere of zwarte lijnen.

Slaap komt niet alleen voor bij beuken, maar bijvoorbeeld ook bij berk, populier, esdoorn en waarschijnlijk bij nog veel meer houtsoorten. Misschien zelfs wel bij alle houtsoorten, maar is dat niet altijd goed zichtbaar. Hout met slaap wordt vooral gebruikt om schalen en dergelijke te draaien en de resultaten zijn vaak erg fraai door de grillige tekening. Wel klagen de draaiers over het kwaliteits-verlies van het hout door de schimmels zodat op de meest ongewenste momenten de schaal kan mislukken. Ook de meubelmaker kan dit hout niet gebruiken voor de dragende delen van zijn meubelen.

Iets over hout

Heel kort door de bocht bestaat een boomstam uit dode houtcellen binnenin en dode bastcellen aan de buitenkant. Daar tussenin zit een hele dunne laag waarin lange levende cellen in het hout water en mineralen naar boven brengen en levende cellen in de bast die water met voedingsstoffen naar de wortels transporteren. Tussen die twee lagen zit dan nog het cambrium dat nieuwe hout- en bastcellen maakt en dus zorgt voor de groei. Best een kwetsbaar systeem eigenlijk zoals bijvoorbeeld blijkt uit het feit dat je een reus van een boom kunt doden door de boom te ringen d.w.z. de dunne laag levende cellen rondom over een breedte van een paar centimeter weg te snijden.

De grote massa van de boom dient er dus uitsluitend voor om het geheel overeind te houden. Hiervoor moet het hout druksterkte hebben om niet als een pudding in elkaar te zakken en treksterkte om niet bij de kleinste buiging door de wind te breken. En net als bij gewapend beton, zorgt bij het hout één onderdeel voor de druksterkte namelijk lignine in plaats van beton. En in plaats van betonijzer heeft hout cellulosevezels voor de treksterkte.

28.beuk met slaap schaal (79K) Gedraaide kom van beukenhout met slaap

De schimmels

Het probleem bij het zoeken naar slaap, was dat ik in het Nederlands niet veel kon vinden en geen idee had hoe deze 'slaap' in het Engels of Duits heet. Ik zal u het zoeken besparen: in het Engels is het 'spalting' en in het Duits 'gestocktes Holz'. In het Duits kon ik ook niet veel vinden, maar in het Engels was meer informatie beschikbaar met name via Sara Robinson, die hout bewerkt, zelf slaap in hout maakt en een wetenschappelijke achtergrond heeft.

Zelf slaap maken zoals Sara doet is niet moeilijk. Je zoekt de goede paddenstoel bij de juiste houtsoort en stopt die samen in een plastic zak en dan een half jaar of een jaar wachten. Maar je moet wel de goede paddenstoel hebben bij het juiste hout want sommige zijn kieskeurig. En het lastigste: het blijkt dat de drie effecten bij 'slaap' meestal afkomstig zijn van drie of nog meer verschillende schimmels.

28.slaap veroorzakend paarse korstzwam (109K) De paarse korstzwam (Chondrostereum purpureum), een schimmel die slaap veroorzaakt

    - De verkleuring naar een lichtere tint is meestal het gevolg van witrot. Bij witrot breekt de schimmel vooral lignine af in het hout en minder of geen cellulose. Lignine is bruinig van kleur dus als dat (deels) wordt afgebroken, krijgt het hout een lichtere tint.

28.bruinrot (150K) Bij bruinrot verdwijnt cellulose en verliest hout zijn samenhang

    Bruinrot maakt het hout inderdaad bruin door vooral de cellulose af te breken. Bij houtbewerkers is bruinrot niet populair, zelfs niet bij de liefhebbers van slaap, want als de cellulose verdwijnt blijft er van de houtstructuur niet veel over. Lignine alleen heeft weinig samenhang en het hout scheurt eerst in typische vierkant blokjes en in een later stadium verkruimelt het gewoon. Als vooral lignine verdwijnt, wordt het hout wel zwakker maar het houdt samenhang. Bij aantasting door witrot probeert een levende boom nog te compenseren door nieuw hout aan te maken rond de aangetaste plekken. Bij bruinrot lijkt de boom de strijd bij voorbaat op te geven: aan de buitenkant is vaak niets te zien (behalve eventuele paddenstoelen!) maar zonder duidelijke waarschuwing breekt de boom gewoon plotseling bij een windstoot. Er zijn nogal wat schimmels die witrot of bruinrot kunnen veroorzaken. Veel soorten kunnen zelfs beide, maar zeker in de beginfase hebben ze vaak een voorkeur voor óf lignine óf cellulose. Hele bekende schimmelsoorten die witrot veroorzaken zijn bijvoorbeeld elfenbankje, echte tonderzwam en honingzwam. Schimmels die typisch zijn voor bruinrot hebben vaak ook een voorkeur voor naaldhout, maar beperken zich er niet toe! Een paar soorten zijn bijvoorbeeld dennenvoetzwam en berkenzwam.

    - Andere kleuren zoals roze en blauwachtig ontstaan meestal door andere schimmels dan die de witrot veroorzaken. Meestal zijn het oppervlakkig levende schimmels die alleen suikers en dergelijke uit de boom opnemen maar die het hout niet of nauwelijks aan tasten. De kleur wordt dan ook niet in het hout gemaakt, maar trekt langzaam naar binnen. Susan Robinson noemt één schimmel die zowel witrot, roze kleuring én lijnen maakt in berk. De soort die zij noemt komt hier niet voor, wel een familielid de paarse dennenzwam, maar ik weet niet of die het ook doet. Blauw wordt door heel veel schimmels gemaakt, maar het mooiste blauwgroen komt van de kopergroene bekerzwam. In ons land is deze zeer zeldzaam en hij staat op de rode lijst.

    28.kopergroenbekerzwam (141K) Gewone kopergroenbekerzwam zonder de bij ons zeer zeldzame bekertjes

    De enige schimmel waarvan ik ooit gehoord had dat die hout kleurde, was de biefstukzwam op eiken. De biefstukzwam kleurt het hout roodachtig bruin, maar tast het maar heel langzaam aan. Dit gekleurde eikenhout is dan ook gewild bij meubelmakers. Maar deze paddenstoel kom ik niet tegen bij de liefhebbers van slaap. Misschien is deze te veel aan eik gebonden en eik heeft blijkbaar geen duidelijke slaap effecten.

    - De lijnen in het hout vind ik eigenlijk het mooist en het meest intrigerend. Ook de verklaring die men geeft voor het landkaart effect is zeer verrassend: het is namelijk echt een landkaart, schaal 1 op 1 en drie dimensionaal! De donkere, meestal zwarte lijnen geven echt de grenzen aan van het gebied van een schimmel! Twee concurrerende schimmels maken samen een barrière die ze ieder niet kunnen passeren! Er is zelfs een schimmel die dat doet bij zijn eigen familieleden: de paddenstoel dodemansvingers. Blijkbaar een type dat niet zo familieziek is.

Eigenlijk hoopte ik ook nog te vinden hoe de schimmels die barrière maken, wat het materiaal is en zo. Ik kan me zelfs voorstellen dat het materiaal van zo'n barrière bruikbaar is voor de bescherming van hout. Maar ik heb het allemaal niet gevonden. Een van de recentere ontdekkingen is dat het zwart in de lijnen verzorgd wordt door nòg weer een andere schimmel en men noemt die 'dematiaceous'. Dit woord betekent 'gepigmenteerd' of in gewoon Nederlands 'donker'. Ja, dat wisten we: zo schiet de wetenschap niet op.

Dus zoals zo vaak: je begint met één vraag en eindigt met een hele verzameling vragen. Alles bij elkaar blijft het voorlopig toch een geheimzinnige proces, waarbij erg veel factoren moeten samenwerken of in dit geval vooral ook elkaar moeten tegenwerken. Maar je kunt het natuurlijk ook heel eenvoudig zien: het is niets meer of minder dan de eerste stappen in het afbraakproces van hout: kortom houtrot. Toch altijd verrassend dat in de natuur ook de laatste fase, de sloopfase, niet alleen interessant, maar ook mooi kan zijn: denk aan de herfstkleuren.

Vondst in het bos

28.slaap boom (127K) Boomstam met grillige donkere lijnen: waarschijnlijk slaap

Ik deed nog een heel andere vondst. Terwijl ik bezig was met dit artikel schoot me te binnen dat ik jaren geleden in het hellingbos tussen Elsloo en Bunde in Zuid-Limburg een dode boom zag met daarop rare kleuren en patronen. Die foto ziet u hierbij. Ik weet natuurlijk niet zeker dat dit ook slaap is, maar het lijkt er wel erg op vooral als je er rekening mee houdt dat de slaap effecten driedimensionaal zijn en geen plat vlak. Ook zo al mooi, zonder houtbewerker.

Jan van Dingenen - 2010, zie ook Bronnen

Voor de liefhebbers nog de Latijnse namen van de schimmels:

elfenbankje (Trametes versicolor),

echte tonderzwam (Fomes formentarius)

honingzwam (Armillaria spec.)

dennenvoetzwam (Phaeolus schweinitzii)

berkenzwam (Piptoporus betulinus)

paarse dennenzwam (Trichaptum abietinum)

kopergroene bekerzwam (Chlorociboria spec.)

dodemansvingers (Xylaria polymorpha)

paarse korstzwam (Chondrostereum purpureum) op de foto