Het is lente. Een artikel over 'bloeiende' bomen was misschien logischer dan over 'bloedende' bomen, maar mijn interesse ging nu even uit naar 'bloedende' bomen. Bloedende bomen zijn zielig, kijk maar naar de foto van de bloedende conifeer. Die heeft een aantal jaren op een landgoed hier vlakbij gestaan en ik heb me vaak afgevraagd wat hij zou mankeren. De boom was duidelijk ziek en is inmiddels gekapt.

Bloeden om beter te worden

Als een boom bloedt is er duidelijk iets niet goed, maar net als wanneer wij bloeden zitten er twee kanten aan. Als wij bloeden betekent dit dat we een wond hebben, maar het bloeden is ook bedoeld om die wond te sluiten: het bloed moet stollen en met een korst de wond afsluiten. Maar als dat afsluiten niet lukt, bloeden we dood en bij de zieke conifeer leek ook iets dergelijks aan de hand te zijn.

Het 'bloed' van de boom is niet altijd het gewone sap van de boom. Een aantal boomsoorten hebben speciaal sap om wonden te dichten. Dat sap kan bovendien agressieve insecten vast plakken en waarschijnlijk bestrijdt het ook bacteriën en schimmels die de boom zouden kunnen aantasten. Alle bomen zullen wel een systeem hebben om zich tegen dit soort aanvallen te beschermen maar bij sommige soorten zit dat in een opvallend onderdeel: die bomen kunnen bloeden.

Toch denken de geleerden dat het 'bloed' van de boom niet op de eerste plaats bedoeld is om grote wonden te dichten. Erg veel heb ik niet over kunnen vinden maar één soort is wat uitgebreider bestudeerd en dat zijn planten die latex produceren. Latex heet het sap dat uit de rubberboom komt. Maar als je een paardenbloem plukt komt er uit de stengel een wit sap dat ook latex heet en een vergelijkbare samenstelling heeft! Het blijkt dat zo'n 10% van alle planten een soort latex produceert, dat die planten vaak niet verwant zijn en vaak ook geen bomen zijn. De conclusie is dat latex op de eerste plaats bedoeld is om kleine planteneters af te schrikken en waarschijnlijk vooral rupsen. Het meest verrassende vind ik de ontdekking dat latex min of meer een apart systeem is binnen de een plant. Het latex systeem heeft aparte cellen om de latex te produceren en zelfs eigen vaten. Die vaten staan ook nog onder druk zodat een kleine knager meteen een forse dosis krijgt als hij een tandje verkeerd zet. Maar sommige rupsen hebben ook daar weer wat op gevonden: die knagen eerst de hoofdleiding door, de hoofdnerf van een blad, en eten daarna het stuk blad stroomafwaarts!

Bloedende den

Terug naar de bloedende conifeer. Waarschijnlijk heeft de hars die coniferen bij verwonding produceren dezelfde functie als de latex in de rubberboom en de paardenbloem. Van de den is ook vrij algemeen bekend dat de boom hars kan afscheiden uit wonden: kijk maar naar je handen als je met vers dennenhout hebt gesleept. De eerder genoemde conifeer die 'doodbloedde' is gelukkig een uitzondering: het lukt coniferen meestal heel goed om eventuele wonden af te dekken met hars en ze te laten genezen.

Hars van dennen of andere naaldbomen blijkt onder bepaalde omstandigheden zeer moeilijk afbreekbaar. Er zijn harsbrokken gevonden van meer dan 30 miljoen jaar oud, wij kennen dat als amber of barnsteen. De vastgeplakte insecten zitten er soms nog in tot grote vreugde van de insectenkenners! Er bestaat zelfs iets wat erg veel op lijkt op barnsteen (inclusief insecten), maar dat meer dan 300 miljoen jaar oud moet zijn. Dat laatste is een beetje een probleem want 300 miljoen jaar geleden bestonden er wel boomhoge planten en ook insecten, maar nog geen bomen in de huidige betekenis. Dus is het niet duidelijk welke plant die hars geproduceerd heeft.

Gal van de harsbuilmot op een den

Alles in de natuur probeert steeds weer gebruik (of misbruik) te maken van de verdediging van een ander. De mens is daarin ongetwijfeld koploper, maar zeker niet de enige. Bij dennen kun je vaak het harsmannetje vinden. Dit is een wittige bult hars op een relatief dun takje en in feite is het een gal waarin de rups van een vlindertje twee jaar leeft: de harsbuilmot (Retinia resinella synoniem Petrova resinella). Het eitje of de rups irriteert het takje zodat dit een grote hoeveelheid hars afscheid: een veilige woning voor de rups. Veel last lijkt de den niet te hebben van deze kostganger.

In de jaren zeventig gingen wij vaak met kinderen en tent naar de zandstranden aan de Atlantische kust ter hoogte van Bordeaux, in Les Landes. Behalve prachtige stranden, zee en duinen viel daar niet zoveel te bekijken, goed voor een rustige vakantie. Dennenbossen hadden ze daar wel, dus wandelden we ook wel eens door die bossen. Niet erg spannend, maar toen we vonden we een paar keer in het bos een soort keramische bloempotjes. Bloempotjes in een dennenbos? En dan zonder gaatje aan de onderkant! Een raadsel, nee pa kon het toen ook niet oplossen. Na lang zoeken bleek dat de dennenbossen in die omgeving niet primair voor het hout waren geplant maar voor de dennenhars. Al eeuwenlang tapt men daar hars af uit de dennen. Het systeem was eenvoudig: men maakte een wond in de stam en de uitlopende hars werd opgevangen in het keramisch potje. Als de hars de wond dicht maakte, sneed men een nieuwe wond iets hoger. De hars werd daarna opgewerkt tot producten als terpentijn, de olie in olieverf, en colofonium hars dat nu soms nog in de kern van soldeer zit maar vroeger ook in lijmen, vernis, sommige papiersoorten enz. De strijkstokken van muziekinstrumenten worden nog steeds met deze hars behandeld.

In Europa schijnt de winning van hars uit dennen en andere coniferen verdwenen te zijn, maar in Noord-Amerika en Oost-Azië bestaat het nog wel. Of het op dezelfde manier doen weet ik niet.

De rubberboom en latex

Zoals gezegd, de rubberboom levert latex en van die latex wordt rubber gemaakt. Bijna alle autobanden en dergelijke zijn van natuurrubber! En dat ondanks al die chemiebedrijven die ook synthetische rubber maken uit aardolie. Alleen in Rusland wordt veel synthetische rubber in autobanden gebruikt want in Rusland is het te koud voor de rubberboom en in de tijd van de koude oorlog wilden ze niet afhankelijk zijn van import. Natuurrubber in autobanden klinkt heel 'groen', maar de reden is gewoon dat natuurrubber goedkoper is. Een tijdlang hebben de belangrijkste plantages in Zuidoost Azië zelfs een slechte naam gehad op milieugebied door giftige bestrijdingsmiddelen, maar ik hoor er nu niet veel meer over.

Latex wordt op dezelfde manier gewonnen als de hars uit de dennen: een wond maken en de boom laten bloeden. Latex is een witte, waterige vloeistof die niet verwant is aan de hars van de dennen, maar dus wel net als hars een wond kan dichten door aan de lucht hard te worden en te beschermen tegen infecties. Zoals gezegd kan onze paardenbloem dat ook en in Wageningen wordt de Russische paardenbloem (Taraxacum kok-saghyz) getest om er eventueel latex uit te winnen voor rubber!

De rubberboom (Hevea brasiliensis) stamt uit Brazilië. De Ficus elastica, onze huiskamer ficus, werd vroeger ook als latex leverancier gebruikt maar dat schijnt voorbij te zijn. Na de uitvinding van de luchtband (Dunlop) en de vulkanisatie d.w.z. uit latex rubber maken (Goodyear) zorgde de massaproductie van auto's (Ford) voor een geweldige vraag naar rubber. Tegenwoordig staan de meeste rubberbomen in Zuidoost Azië nadat de Engelsen in 1875 in Brazilië zaden hadden gestolen en die op Ceylon (tegenwoordig Sri Lanka) en Maleisië hadden geplant. Aanvankelijk verliep dat erg moeizaam maar tegenwoordig doen de rubberbomen het daar beter dan in Brazilië. De reden is dat de rubberboom in Brazilië een natuurlijke vijand heeft, namelijk een schimmel die de bladeren aantast. Vreemd is dat deze schimmel de rubberboom nog niet achterna is gereisd. Als dat wel gebeurt hebben we een dik probleem.

Manna

Manna is een term uit de bijbel. Het is voedsel dat uit de lucht kwam vallen toen de Joden door de woestijn trokken. Wat dat geweest is, is niet duidelijk. Dus we houden het maar op een wonder want ze hoefden er niet voor te werken. Op Sicilië maakten ze vroeger ook manna. Dat was geen wonder want er moest wel voor gewerkt worden. De pluimes leverde manna. Deze struik/boom wordt soms ook in Nederland aangeplant

De leverancier van deze manna is de pluimes (Fraxinus ornus), een soort es dus met mooie bloempluimen. En het systeem is weer als bij de den: een snee maken en het sap loopt er uit. Het sap van de pluimes wordt snel stijf en iedere dag moet een nieuwe snede worden gemaakt. Na de winning moet het half-geharde sap nog indrogen.

De manna wordt nu nog medicinaal gebruikt in laxerende middelen en dergelijke en vroeger waarschijnlijk gewoon omdat het zoet was en dus lekker. De Sicilianen denken dat de winning van manna stamt uit de tijd dat de Arabieren daar de baas waren. In het Midden-Oosten worden namelijk op soortgelijke manieren sappen gewonnen uit tamarisk en sommige distels.

De Siciliaanse manna is dus zoet, maar waarschijnlijk is de functie in de plant toch te vergelijken met latex: dus een wond afdichten en de plant beschermen tegen schimmels, bacteriën en insecten.

Zoet bloed

Er zijn ook bomen die je kunt laten bloeden met echt zoet 'bloed'. De suikeresdoorn (Acer saccharum) is de bekendste en is de leverancier van ahornsiroop. Dat zoete bloed is eigenlijk de normale sapstroom van de boom. De sapstroom van een boom gaat zowel naar boven als naar beneden: vanuit de wortels gaan mineralen uit de bodem met water naar boven. Daar worden de mineralen gebruikt voor de opbouw van blad, hout etc. en die bladeren maken dan weer suikers, de brandstoffen van de boom. De wortels kunnen natuurlijk ook niet zonder brandstof dus een deel van de suikers gaat met de sapstroom naar beneden.

Het bijzondere van de suikeresdoorn is dat deze een vrij groot deel van zijn suiker in de winter ondergronds opslaat. Dat doen meer bladverliezende bomen, misschien zelfs wel allemaal, en het doel is dat in het voorjaar de suikers naar boven gepompt worden voor een 'vliegende' start. De suikeresdoorn wijkt alleen af door de hoeveelheid suiker in die voorjaarssapstroom: 2-5%. En bovendien vinden wij de smaakt lekker. De Indianen hadden dit al heel lang ontdekt voordat de blanken kwamen, want de suikeresdoorn is thuis in Noord-Amerika.

Het bloeden van de esdoorn is dus niet natuurlijk en is ook nooit zo 'bedoeld' door de boom. Heel anders dus dan bij de den en de rubberboom en waarschijnlijk ook anders dan bij de pluimes. In het voorjaar kan uit de suikeresdoorn zoet sap wroden afgetapt

Ahornsiroop is ingedikt esdoornsap en is dus heel iets ander dan de hars van de den of de latex van de rubberboom. De winning is ook anders: men boort gaatjes in de stam tot aan de houtvaten en steekt er een slangetje in. Het sap loopt er dan vanzelf uit en kan via steeds grotere slangen naar de fabriek worden geleid. Eventueel gebruikt men een pomp: meer dan een kilometer schijnt geen probleem te zijn. Maar echt zoet sap levert de esdoorn dus alleen in het voorjaar!

Jan van Dingenen - 2015

Naschrift

Ik heb een Engels overzichtsartikel gevonden over latex en planten die latex produceren door Anurag A. Agrawal en Kotaro Konno. Bovendien vond ik een Nederlandse studie uit 1917 over de mogelijkheden om dennenhars te produceren in Nederland. Door de Eerste Wereldoorlog had Nederland toen gebrek aan hars en terpentijn. Voor meer informatie over beide artikelen zie Links en refs onder 'Bronnen'.